O doutor en Medicina aposta por cambiar as metodoloxías pero pide
cautela ante a aplicación da neurociencia á educación.
El país
A neuroeducación, a disciplina que estuda como aprende o cerebro, está a dinamitar
as metodoloxías tradicionais de ensino. A súa principal achega é que o cerebro necesita
emocionarse para aprender e
desde hai uns anos non hai idea innovadora que se dea por válida que non
conteña ese principio. Con todo, un dos máximos referentes en España dentro
deste campo, o doutor en Medicina Francisco Mora, pide cautela e advirte de
que na neuroeducación aínda hai máis preguntas que respostas.
Mora, autor do libro Neuroeducación. Solo se puede aprender aquello que se ama, que xa conta con once edicións desde 2013, é tamén doutor en
Neurociencia pola Universidade de
Oxford e empezouse a interesar
polo tema en 2010, cando acudiu ao primeiro Congreso Mundial de Neuroeducación
celebrado en Perú.
Defende que a educación pode transformarse para
facer a aprendizaxe máis efectiva, por exemplo, reducindo o tempo das clases a
menos de 50 minutos para que os alumnos sexan capaces de manter a atención. O
profesor de Fisiología Humana da Universidade Complutense alerta de que na educación séguense dando
por válidas concepcións erróneas sobre o cerebro, o que el chama neuromitos.
Ademais, Mora é adscrito ao departamento de Fisiología Molecular e Biofísica
de a Universidade de Iowa, en Estados Unidos.
Pregunta: Por que é
importante ter en conta os achados da neuroeducación para transformar a forma
de aprender?
Resposta: A nivel
internacional hai moita fame por ancorar en sólido o que até agora só foron
opinións, e ese interese dáse especialmente nos profesores. O que fai a
neuroeducación é trasladar a información de como funciona o cerebro á mellora
dos procesos de aprendizaxe. Por exemplo, coñecer que estimulos espertan a
atención, que despois dá paso á emoción, xa que sen estes dous factores non se
produce a aprendizaxe. O cerebro humano non cambiou nos últimos 15.000 anos;
poderiamos ter a un neno do paleolítico inferior nun colexio e o mestre non
darse conta. A educación tampouco cambiou nos últimos 200 anos e xa dispomos
dalgunhas evidencias que fan urxente esa transformación. Hai que redeseñar a
forma de ensinar.
P: Cales son as certezas
que xa se poden aplicar?
R: Unha delas é a idade
á que se debe aprender a ler. Hoxe sabemos que os circuítos neuronais que codifican
para transformar de grafema a fonema, o que les ao que dis, non terminan de
conformar as conexións sinápticas até o seis anos. Se os circuítos que che van
a permitir aprender a ler non están conformados, poderase ensinar con látigo,
con sacrificio, con sufrimento, pero non de forma natural. Se empézase aos seis,
en poquísimo tempo aprenderíase, mentres que si sei fai aos catro, igual se consegue pero cun enorme sufrimento. Todo o que é doloroso tendes a cuspilo, non o
queres, mentres que o que é pracenteiro tratas de repetilo.
P: Cal é o principal
cambio que debe afrontar o sistema educativo actual?
R: Hoxe comezamos a
saber que ninguén pode aprender nada se non lle motiva. É necesario espertar a
curiosidade, que é o mecanismo cerebral capaz de detectar o diferente na
monotonía diaria. Préstase atención a aquilo que sobresae. Estudos recentes
mostran que a adquisición de coñecementos comparte substratos neuronais coa
procura de auga, alimentos ou sexo. O pracenteiro. Por iso hai que acender unha
emoción no alumno, que é a base máis importante sobre a que se sustentan os
procesos de aprendizaxe e memoria. As emocións serven para almacenar e lembrar
dunha forma máis efectiva.
P: Que estratexias pode
utilizar o docente para espertar esa curiosidade?
R: Ten que comezar a
clase con algún elemento provocador, unha frase ou unha imaxe que resulten
chocantes. Romper o esquema e saír da monotonía. Sabemos que para que un alumno
preste atención en clase, non basta con esixirlle que o faga. A atención hai
que evocala con mecanismos que a psicoloxía e a neurociencia empezan a
desentrañar. Métodos asociados á recompensa, e non ao castigo. Desde que somos
mamíferos, fai máis de 200 millóns de anos, a emoción é o que nos move. Os
elementos descoñecidos, que nos estrañan, son os que abren a xanela da
atención, imprescindible para aprender.
P: Vostede advertiu en
varias ocasións da necesidade de ser cautos ante as evidencias da
neuroeducación. En que punto se atopa?
R: A neuroeducación non
é como o método Montessori, non existe un decálogo que se poida aplicar. Non
é aínda unha disciplina académica cun corpo regulado de coñecementos.
Necesitamos tempo para seguir investigando porque o que coñecemos hoxe en
profundidade sobre o cerebro non é aplicable enteiramente ao día a día na aula.
Moitos científicos din que é moi pronto para levar a neurociencia ás escolas,
primeiro porque os profesores non entenden do que lles estás falando e segundo
porque non existe a suficiente literatura científica como para afirmar a que
idades é mellor aprender que contidos e como. Hai flashes de
luz.
R: Estamos a darnos
conta, por exemplo, de que a atención non pode manterse durante 50 minutos, por
iso hai que romper co formato actual das clases. Máis vale asistir a 50 clases
de 10 minutos que a 10 clases de 50 minutos. Na práctica, posto que eses
formatos non se van a modificar de forma inminente, os profesores deben romper
cada 15 minutos cun elemento disruptor: unha anécdota sobre un investigador,
unha pregunta, un vídeo que expoña un tema distinto… Hai unhas semanas a Universidade de Harvard encargoume deseñar un MOOC (curso online masivo e
aberto) sobre Neurociencia. Teño que concentralo todo en 10 minutos para que os
alumnos absorban o 100% do contido. Por aí van ir os tiros no futuro.
P: No seu libro Neuroeducación.
Solo se puede aprender aquello que se ama alerta sobre o perigo dos
chamados neuromitos. Cales son os máis estendidos?
R: Existe moita
confusión e erros de interpretación dos feitos científicos, o que chamamos
neuromitos. Un dos máis estendidos é o de que só se utiliza o 10% das
capacidades do cerebro. Aínda se venden programas informáticos baseados nel e a
xente confía en poder aumentar as súas capacidades e a súa intelixencia por
encima das súas propias limitacións. Nada pode substituír ao lento e duro
proceso do traballo e a disciplina cando se trata de aumentar as capacidades
intelectuais. Ademais, o cerebro utiliza todos os seus recursos cada vez que se
enfronta á resolución de problemas, a procesos de aprendizaxe ou de memoria.
Outro dos neuromitos é o que fala do cerebro
dereito e esquerdo e de que habería que clasificar aos nenos en función de cal
teñen máis desenvolvido. Ao analizar as funcións de ambos os hemisferios no
laboratorio, comprobouse que o hemisferio dereito é o creador e o esquerdo o
analítico -o da linguaxe ou as matemáticas-. Extrapolouse a idea de que hai
nenos con predominancia de cerebros dereitos ou esquerdos e creouse a idea equivocada,
o mito, de que hai dous cerebros que traballan de forma independente, e que se non se fai esa separación á hora de ensinar aos nenos, prexudícaselles. Non
existe dita dicotomía, a transferencia de información entre ambos os
hemisferios é constante. Si se presentan talentos máis próximos ás matemáticas
ou ao debuxo, non se refire aos hemisferios, senón á produción conxunta de
ambos.
P: Está a influír a
neuroeducación noutros aspectos do ensino?
R: Hai un movemento moi
interesante que é o da neuroarquitectura, que pretende crear colexios con
formas innovadoras que xeren benestar mentres se aprende. A Academia de
Neurociencias para o Estudo da Arquitectura en Estados Unidos, reuniu a
arquitectos e neurocientíficos para concibir novos modos de construír. Novos
edificios nos que, aínda sendo importante o seu deseño arquitectónico,
contémplase a luz, a temperatura ou o ruído, que tanto inflúen no rendemento
mental.