A disciplina social só é
posible cando existe, previamente, unha responsabilidade persoal.
Catherine L´Ecuyer :: El país
Nunha das bibliografías de María Montessori, Rita Kramer explica que se puxo de moda,
entre as mulleres do século XIX en Italia, o xogo de acender e de apagar uns
mistos para matar o tempo, mentres os nenos estaban a ser coidados por unha aia
e o pai estaba ausente do fogar. Esa anécdota ilustra até que punto non se vía
a actividade educativa -polo menos durante os primeiros anos do neno- como algo
relevante. Educar era unha tarefa á que se dedicaban principalmente os máis
vulnerables, a falta doutra alternativa. Montessori explica como era corrente
escoitar nas familias burguesas dicir ao neno; “non te sentes no chan” ou “non
te sentes no sofá”. Entón o neno era un cidadán que non tiña lugar nos espazos
comúns da súa propia casa. Decorábaselle de lazos e atábaselle inmóbil a unha
cadeira coa súa aia para que non fixese ruído e non molestase.
Aínda que é certo que en l’ Émile,
Rousseau falara no século XVIII do neno como dun suxeito, non como un obxecto,
consideraba o Estado como o seu principal educador. Afirmaba que o Estado ten
un papel prioritario sobre o dos pais no ámbito da educación dos fillos, posto
que a educación dos nenos non debe “abandonarse aos prexuízos dos seus pais”.
Quizais foi por exceso de coherencia consigo mesmo que Rousseau abandonou aos
seus fillos nun orfanato. A idea rousseauniana de que os pais son incompetentes
para poder educar aos seus fillos e deben deixar que o Estado o faga para eles
segue hoxe recibindo atención, configurando moitas das políticas educativas.
A inicios do século XX, empézanse
a multiplicar as teorías psicolóxicas respecto da educación e ponse de moda os
parvularios para nenos desde os 3 anos. Na EE UU, Dewey ten as súas teorías
encamiñadas a resolver, desde a aula, a cuestión da educación cara á
integración dos millóns de inmigrantes que chegaran a América despois da
Primeira Guerra mundial. En Europa, nace o movemento da Educación Nova
inspirado en gran parte en Rousseau. As aulas da Educación Nova convértense en
laboratorios de psicoloxía, e a psicoloxía convértese no vestido de dignidade
da pedagoxía. Xorden todo tipo de teorías educativas elaboradas por médicos ou
psicólogos, como Claparède, Decroly, Piaget, Montessori, que poden dar de
pensar aos pais que a educación é un asunto demasiado complicado para que eles
mesmos poidan facerse cargo. Os pais deben por tanto encargalo aos
especialistas, xa que eles, si saben.
Acabada a Segunda Guerra mundial,
ante o horror dos campos de concentración, rexéitase enerxicamente a teoría da
eugenesia, empézase a entender o poder da educación e os Estados adoptan
progresivamente a idea de coidar aos colectivos desfavorecidos a través de
políticas sociais e educativas, empezando desde a primeira infancia. Como
consecuencia da Segunda Guerra mundial, os orfanatos de Europa están cheos. A
OMS encarga entón un informe a un psiquiatra chamado
John Bowlby, sobre a consecuencia dunha crianza sen nai sobre a saúde
mental dos nenos nos orfanatos. No seu informe, publicado en 1951, Bowlby fai
fincapé na importancia da sensibilidade do principal coidador para a creación
dun vínculo de apego (de confianza) entre el e o neno. Nace entón a teoría do
apego, que revolucionará o ámbito da psicoloxía infantil.
Na década do oitenta, o caldo é
favorable á aplicación de certas ideas neurocientíficas no ámbito da educación
e a ciencia convértese unha vez máis no vestido de dignidade da pedagoxía baixo
a etiqueta da “educación baseada na neurociencia” (brain-based education).
Esa situación dá pé ás expresións que hoxe coñecemos como: “todo se xoga de 0 a
3 anos” ou “máis e antes é mellor”. E entón recoméndase aos pais escolarizar
aos seus fillos canto antes, ponse a énfase na parte cognitiva de 0 a 3 anos e
multiplícanse os métodos e os libros que falan da estimulación temperá. De
novo, os pais teñen menos protagonismo, delegando a educación a parvularios
especializados que usan métodos supostamente baseados na neurociencia, pensando
que eles mesmos non son o suficientemente competentes para facer ese traballo.
O apoxeo desa crenza é, en 1997, cando Hilary Clinton, nun discurso dirixido a
educadores na Casa Branca, di: “No momento en que a maioría dos nenos empezan a
escola infantil, a arquitectura do cerebro está esencialmente construída.” Esa
declaración levantou un tsunami de críticas por parte de neurólogos e
neurobiólogos en todo EE UU, pois esa crenza é un “neuromito” (unha mala interpretación da literatura neurocientífica). O
cerebro é plástico e pode modificarse ao longo de toda a vida e o bombardeo
temperán de información non necesariamente favorece a aprendizaxe. Eses
neuromitos dan unha importancia excesiva
á estimulación cognitiva e restan importancia á dimensión interpersoal nos
primeiros anos, clave para o apego.
Os neuromitos levaron á abdicación
do ámbito familiar, a favor da industria educativa do consello empaquetado
conformado por aqueles gurús, expertos, libros ou produtos que ditan aos pais
exactamente o que han de facer para que os seus fillos sexan exitosos e
felices, e sobre todo para que coman, durman e obedezan. Ese enfoque educativo
conductista, caracterizado polo adultocentrismo, está orientado principalmente hacia a tranquilidade dos pais. A industria do consello empaquetado, en procura do “manual definitivo”
dunha crianza perfecta, enfoca a educación desde o punto de vista dos “como” e
dos “que” e afasta aos pais dos “para que” e os “por que”. Contribúe, de novo,
a desposuír aos pais do seu papel como primeiros educadores, entregando aos
seus fillos á industria do xogo “con botóns e pilas” e desposuíndolles da
intuición parental e do sentido común que debería guiar toda acción educativa.
A teoría do apego foi
inicialmente criticada polo feminismo, por culpar á muller traballadora de todos
os males da infancia. Pero hoxe sabemos que o apego do neno pode facerse tanto
co pai como coa nai. O apego é o vínculo de confianza que se establece entre o
neno e un principal coidador dispoñible e capaz de atender a tempo as súas
necesidades básicas durante os primeiros anos de vida. O neno con apego seguro
é máis confiado, descubridor e empático nas súas relacións interpersoais. Hoxe,
esa teoría é unha das máis investigadas, recoñecidas e establecidas no ámbito
da psicoloxía do desenvolvemento, converteuse no enfoque por excelencia para
entender o desenvolvemento do neno e está a ser utilizada como base e premisa
da maioría das investigacións e políticas sociais e de educación infantil en
gran parte dos países desenvolvidos.
Facer crer aos pais que a híperestimulación durante o tres primeiros anos de vida é máis
importante que a atención afectiva e convencerlles da necesidade dunha
escolarización temperá ha contribuído a adormentar a conciencia de ser
principais educadores e posto en dúbida a súa vocación e a súa competencia
educativa, xerándolles abafo e inseguridade persoal. Esas crenzas desposuíron
aos pais do seu rol, reducíndolles a meros estimuladores e animadores de
ludoteca que nin gozan, nin gozan da beleza da súa misión.
Esa crenza influíu, como é
lóxico, na cuestión da conciliación. Si os nenos non necesitan aos seus pais,
entón máis vale delegar ese coidado e escolarizalos desde os 4 meses. Si o neno
está mellor no colexio, para que necesitamos unha baixa de maternidade ou de
paternidade máis longa? Entón os únicos argumentos que nos quedan son invocar o
dereito da muller a tela, ou a obrigación do home a coidar dos seus fillos para
erradicar o machismo. Hoxe sabemos que a rotación do principal coidador é un
dos factores que interfere na creación do vínculo de apego. Pero
preferimos prohibir a transferibilidade das baixas, porque é máis
afín ás nosas mentalidades igualitaristas. En definitiva, as necesidades do
neno, que deberían ser o principal protagonista da cuestión, reléganse ao
segundo plano nun debate ideolóxico esencialmente adultocéntrico.
Que é a sensibilidade? A
sensibilidade (instinto maternal, paternal) é un mecanismo do que dispón a
natureza para axudarnos a tomar conciencia da nosa responsabilidade como
primeiros educadores, para que sexamos capaces de sintonizar coas necesidades
reais dos nosos fillos. Debería ser suficiente co sentido do deber? Si, pero a
natureza é xenerosa e facilítanos o traballo. Con todo, non é suficiente ter
ese agasallo. Esa sensibilidade desenvólvese a base de pasar tempo cos nosos
fillos, dándonos conta do que necesitan para o seu bo desenvolvemento. Nese
sentido o confinamento foi e está a ser unha oportunidade única para
desenvolver esa sensibilidade maternal e paternal, para consolidar o vínculo de
apego / de confianza con cada un deles. Nese sentido, a nosa mirada é clave
para transmitirlles unha actitude positiva e confiada facía o mundo que nos
rodea.
Por último, non iría mal lembrar,
en tempos de des-confinamento, que a disciplina e a responsabilidade social,
tanto por parte dos pais como dos nenos, non xorde de “a nada”, nin de encher a
rúa de persoas uniformadas repartindo multas, nin das instrucións do “BOE de
cada día”. A disciplina social só é posible cando existe, previamente, unha
disciplina e unha responsabilidade persoal. E a responsabilidade
persoal só é posible cando asumimos que a persoa que actúa é competente,
racional, consciente e libre de asumir as consecuencias das súas accións. Montessori ilustrábao cun fermoso exemplo. Explicaba
como era posible que un grupo de persoas queden en silencio ante un concerto.
Lembrábanos que o silencio colectivo non é, ou polo menos non debería xamais de
ser, o mero resultado da imposición colectiva dunha norma. Nese caso, a
disciplina colectiva é a suma da disciplina persoal de cada un dos que escoita
en silencio. É o resultado do que desenvolveu a fortaleza persoal e o
autocontrol, do que entende o que acontece e ten sensibilidade para apreciar a
beleza e a harmonía do son do conxunto de todos os instrumentos que se ouven na
pulcritude do silencio.