O peche dos centros non prexudica
igual a todas as clases sociais. Mentres que as altas apenas notan o efecto, as
baixas teñen dificultades que arrastrarán no longo prazo.
Héctor G. Barnés :: El Confidencial
Todo apunta a que o comezo do
próximo curso será moi diferente ao que coñecemos, cun formato de
semipresencialidade no que, como expuxo o Ministerio de Educación, os grupos
redúzanse á metade para garantir o distanciamento físico. Mentres tanto, os
alumnos terminarán previsiblemente o curso de maneira telemática, o que reduciu
o papel do colexio como lugar físico, e por tanto, como lugar de intercambio
social.
Non se trata dunha mera cuestión
de fenda dixital como adoita aducirse, senón da importancia que ten a escola
como atenuadora das diferenzas sociais. Desde a crise, a mobilidade entre
clases en España grazas á educación comezou a frearse. Agora pode deterse
totalmente ou, mesmo, facer descender a grandes capas da sociedade. Si en
circunstancias normais a escola é "xente, xente que traballa, que estuda,
que coñece, que se estima", como a definiu Paulo Freire, esa escola
improvisada nos fogares está determinada polo capital social, económico e
cultural das familias. É dicir, 'homeschooling' de primeira para uns, clases
entrecortadas, pixeladas e cheas de interrupcións para outros.
"Sen escola pública, a
educación privada xera desigualdades. Si xa non tes a pública para atenualo,
esa desigualdade aumenta"
O informe da OCDE 'A Broken Social Elevator? How to Promote Social
Mobility' xa describía a España como un país pegañento. A nosa particularidade,
explicaba, é que non só hai un "chan pegañento" que impide ascender
ás clases sociais máis baixas, senón tamén un "teito pegañento" que
fai moito máis difícil o desclasamiento das máis altas.
Nesa brecha é clave a educación,
e en concreto, o contexto escolar. A maioría dos fillos dos pais que teñen unha
peor formación (un 56%) terminan cun nivel igual de baixo, unha porcentaxe moi
superior á media da OCDE (un 42%). A razón é que España, a pesar dos tímidos
avances recentes, segue sendo un dos países cun nivel máis alto de abandono
escolar (un 19,9%), algo que podería agudizarse no presente contexto. A maioría
dos fillos das familias con pais máis educados (un 69%) terminan cursando un
máster ou un doutoramento, pero menos dun de cada catro das familias con menos
educación fano.
"O problema co que nos
atopamos os investigadores é que hai poucos datos e fontes que permitan
analizar a mobilidade, pero nós observamos a retardación destes indicadores
desde hai uns anos", explica Olga Cantou Sánchez, profesora de Economía da
Universidade de Alcalá, que traballou durante os últimos meses no tema. "A
partir do curso 2011/2012 empézase a percibir que entre os mozos teñen máis
dificultades para acceder a un maior nivel educativo que os seus pais, cando
nas anteriores o ascenso era moi claro". É un proceso lento, engade, pero
que investiu a tendencia que foi habitual durante décadas.
O problema, engade a economista,
radica en que o contexto presente vai totalmente en contra da redución da
brecha, porque "é na escola onde se poden pechar esas desigualdades".
Outro exemplo: segundo os seus datos, o gasto en educación multiplicouse de
forma moito máis alta entre as rendas máis altas que entre as baixas,
xeralmente en complementos como escolas privadas, clases de apoio ou idiomas.
Os factores que agora marcan a diferenza. Como lembra Cantou, "sen escola
pública, a educación privada xera desigualdades. Si xa non tes a pública para
atenuar sobre os máis vulnerables, esa desigualdade aumenta".
A importancia dun colexio
Non se trata unicamente da
facilidade da aprendizaxe nunha contorna física, senón doutros intanxibles que
conforman o coñecido como Efecto Escola, é dicir, a capacidade dos centros para
influír no rendemento dos alumnos fronte ao capital social e económico da
familia. Un efecto que neste contexto redúcese, e que fai que, por exemplo, se perda o efecto compañeiro, que provoca que os alumnos máis avantaxados axuden
aos máis atrasados. Tamén outros factores esenciais como a relación entre
alumnos de distintas contornas sociais ou a capacidade de detectar problemas
por parte dos profesores.
"Os sistemas educativos que
se foron a pique son os que expulsaron ás clases medias do sistema educativo
público"
"Atopámonos nunha
segregación absoluta porque cada alumno está na súa casa, non hai mestura que
poida axudar aos alumnos máis desvantaxados, que a través dos compañeiros
poden aprender moito máis que o que poderían facelo grazas á súa propia
contorna", engade Cantou, que lembra que "os sistemas educativos que
se foron a pique son os que expulsaron ás clases medias do sistema educativo
público, o que xera moita máis desigualdade social, porque as familias máis
vulnerables quedan segregadas nuns colexios e as ricas noutros".
"Vimos nas nosas enquisas
como se activan os recursos familiares e a actividade de educación informal en
elementos como o tempo dedicado á lectura, si esta é acompañada ou a práctica
de música ou idiomas, que se diferencian en función do capital cultural das
familias", explica Xavier Bonal, catedrático de Sociolóxica da Universitat
Autònoma de Barcelona. "Son diferenzas que existen e que agora se amplían.
A escola é unha condición non suficiente, pero si necesaria, especialmente para
determinados colectivos que poden atopar nela un carácter compensatorio".
Como explicaba o sociólogo nunha
tribuna publicada en 'El Periódico', "mentres a clase media está a facer unha
especie de curso acelerado de' homeschooling', outros grupos sociais ou ben non
están en casa porque están a traballar ou non dispoñen dos medios, recursos ou
capacidades para converterse en mestres de escola nunha semana".
"Unha situación de segregación alta como a que temos en España agora
extrémase", engade a este xornal. "Non é só que as familias teñan
menos recursos culturais, porque pode ser que estean a realizar servizos
esenciais e nese caso quen substitúe á escola". Como lembra, "o
teletraballo tamén está repartido de forma inequitativa".
O paradoxo é que, como leva
ocorrendo desde hai décadas e como o propio Bonal púidoo comprobar a partir das
enquisas que puxo en marcha estas semanas, aínda que o efecto escola é máis
decisivo para as clases baixas, adoitan ser as altas as que adoitan darlle máis
importancia e ser máis esixentes e críticas. Algo que tamén ocorreu estas
semanas. "Ocorre o mesmo coa elección de escola ou con garantir un
itinerario o máis completo posible, aínda que sexan grupos sociais que en
teoría non o necesitan", explica. "A súa percepción é que estamos
nunha sociedade de risco, e que canto máis poidas asegurar a través do capital
cultural e o coñecemento, mellor, así que invisten en educación".
"Si isto se alarga moito, teremos
un problema, porque os paróns producen retrocesos que se distribúen de forma
desigual"
O informe 'Covid-19: pechar a
brecha' publicado por Save the Children
este martes mostraba como a situación actual amplificou e profundou a
brecha educativa, algo que pode disparar o fracaso, a desvinculación escolar e
un aumento do abandono educativo temperán. "O peche dos centros escolares produciu menos aprendizaxes efectivas", explica Andrés Conde, o seu
director xeral. "Isto non ocorre en igualdade entre as clases medias ou as
baixas. Por exemplo, o 'esquecemento estival'. Cando as medias volven tras o
verán non teñen atrasos nas súas aprendizaxes, algo que si se produce nos nenos
de familias máis desfavorecidas".
España era xa antes de todo isto
un dos países cunha maior segregación educativa de Europa, como puxeron de
manifesto F. Javier Murillo e Cynthia Martínez Garrido en 2018. "PISA xa
revelou que os centros que concentran aos nenos máis desfavorecidos teñen
peores dotacións e medios, e agora están a ter máis dificultades para levar a
cabo un acompañamento educativo por parte dos profesores", engade Conde.
"Nas clases medias os pais teñen máis facilidades e competencias para
apoiar unha aprendizaxe máis autónoma".
Solucións... e un matiz
Francia iniciou esta semana un
retorno ás aulas con "alumnos prioritarios" segundo a profesión dos
pais e a situación familiar. Unha posibilidade que Bonal valora positivamente:
"Hai alumnos que teñen que volver antes que outros". O tempo corre en
contra. "Si isto se alarga moito, teremos un problema, porque xa sabemos
por estudos internacionais que os paróns producen retrocesos que se distribúen
de forma desigual", engade. "Sorprende que despois de dous meses non
haxa un plan de desescalada escolar que debería organizarse non só por
criterios de densidade poboacional ou sanitarios, senón tamén educativos".
Nin no colexio nin en casa:
millóns de nenos e familias españolas, nun canellón sen saída
Tras dous meses de teletrablljo e
o anuncio de que se traballa para que as aulas estean á metade o próximo curso,
a pregunta é obvia: que facemos cos nenos?
"Cando abran os centros
educativos, o que vemos completamente crítico é priorizar no seu acceso aos
nenos e as nenas que estiveron máis desvinculados durante o confinamento, que
proveñen de contornas máis vulnerables. Son os que non tiveron apoio educativo
nos seus fogares, non tiveron acceso a dispositivos dixitais, os que están máis
desvinculados e os que corren un maior risco de fracaso escolar", coincide
o director de Save the Children. "A conexión co colexio, aínda que sexa en
días alternos é moito mellor", engade Cantou. "É mellor ter a un
profesor tres días que non telo nunca".
No entanto, caben outras
interpretacións. Nunha recente entrevista, o británico John Goldthorpe, un dos
académicos máis prestixiosos no campo da mobilidade social e profesor emérito
da Universidade de Oxford, matizaba a importancia da educación como motor da
mobilidade social. Trátase da orixe familiar, representado por exemplo na
atención que os pais poden prestar aos seus fillos, o que marca a diferenza. Un
torpedo na liña de flotación da teoría liberal.
"Xa hai xeracións nadas nos
80 que teñen mellor educación que os seus pais pero que non melloran a súa
posición respecto da destes"
Unha lectura que, no entanto,
pode servir para argumentar o contrario: debido a que o nivel socioeconómico
das familias é máis decisivo que a escola, razón de máis para non cernar aínda
máis o seu carácter compensatorio. "Os estudos de mobilidade social xa nos
están avisando que entre os nados nos 80 hai moito máis desclasamiento
educativo, xeracións que teñen mellor educación que os seus pais pero que non
melloran a súa posición respecto da destes", conclúe Bonal. "Isto
pode ser unha estocada para toda unha xeración si alárgase o acceso a posicións
que corresponden ao seu nivel". O gran problema de España non é só a
educación, senón tamén a ausencia de postos vacantes en empregos de maior nivel
como si ocorría hai décadas, e que os vai a cubrir quen teña mellores
oportunidades".