Xavier Molina :: Psicología y Mente
Unha das institucións sociais máis importantes son as familias, xa que constitúen o núcleo fundamental
de socialización e enculturación dos individuos, especialmente nos primeiros
anos de vida.
Isto fai que os psicólogos, que nos encargamos de velar polo benestar
emocional e psicolóxico das persoas, prestemos moita atención ás distintas
relacións interpersoais que se desenvolven no seo das familias. Non só importan
as características persoais dos individuos: tamén é necesario prestar ás
relacións que establecen, especialmente se estas levan a cabo na familia. É por
iso que o tema das familias tóxicas é tan importante.
Familias que xeran problemas mentais
A familia non só é importante para educar aos nenos e fomentar a súa
aprendizaxe, senón que tamén xera unha serie de hábitos e dinámicas que son de
gran interese pola súa influencia nos trastornos mentais que poden xerar nalgún dos seus
membros. De feito, a psicoloxía observa e estuda con atención as formas de organizarse
en sociedade, e a familia, está claro, é un dos elementos máis importantes.
Hai moitos tipos de familias. Familias numerosas, familias de só dous
integrantes, familias estruturadas, desestructuradas, felices,
apáticas, violentas… depende moito da personalidade dos seus membros e,
como non, das circunstancias. Ademais, cada familia (no caso de que haxa
fillos) ten os seus propios estilos educativos: hainas máis democráticas e
máis autoritarias, hainas máis abertas e liberais e tamén máis pechadas e
impermeables. O vínculo familiar que se establece entre pais e fillos é clave e
influirá excesivamente en a personalidade, as crenzas e a saúde mental do
neno.
Algunhas relacións familiares disfuncionais baseadas na
sobreprotección, o abandono, a violencia ou a proxección foron amplamente
estudadas polos psicólogos para establecer vínculos entre estas formas de
relacionarse e a aparición dalgunhas enfermidades psicolóxicas e psiquiátricas.
O tabú da psicopatoloxía no núcleo familiar
Cando os psicólogos tratamos estes conflitos e problemas nas familias,
é común que recibamos todo tipo de críticas. Vivimos nunha cultura onde a
familia é unha institución pechada. Os integrantes de calquera familia recelan
moito de que unha persoa externa avalíe e tente cambiar dinámicas e hábitos,
porque isto é vivido polos membros da familia como unha intromisión á súa
intimidade e aos seus valores máis arraigados. A familia pode ser disfuncional
e estar a crear problemas mentais nos seus membros, pero segue custando moito
realizar terapia sen atoparnos con reticencias e malas caras.
Hai algunhas ideas preconcibidas que distorsionan o labor do
terapeuta: “Todo ten que quedar en familia”, “A familia sempre che querera ben”,
“Non importa o que pase, a familia sempre ha de estar unida”. Son frases e
ideas moi enraizadas na nosa cultura e que, aínda que aparentemente fálannos de
unidade e de fraternidad, esconden unha mirada desconfiada e recelosa ante
calquera que poida achegar un punto de vista obxectivo sobre estas dinámicas e
relacións familiares (aínda que sexa coa nobre intención de axudar).
Esta concepción sobre a familia causa moita dor, desazón e
desesperanza entre as persoas que teñen a sensación de que os seus familiares
non estiveron á altura das circunstancias, que non estiveron ao seu lado
incondicionalmente e ofrecéndolles apoio. En casos extremos, como no de sufrir
algún tipo de malos
tratos, as
consecuencias negativas para o benestar emocional poden ser serias.
Non tódalas familias son niños de amor, confianza e afecto. Hai
familias nas que se xeran situacións de tensión permanente e na que un (ou
varios) dos seus membros causa malestar e sufrimento a outro(s) membros(s).
Algunhas veces pode ser un dano que se fai sen querer, sen mala intención, e
noutras poden existir factores que realmente levan ao odio e á violencia,
física ou verbal. Noutros casos, o problema non é tan evidente e está máis
relacionado co estilo educativo que empregan os pais ou o "contaxio"
de inseguridades ou problemas duns membros a outros.
Familias tóxicas e a súa relación cos trastornos mentais dos seus
integrantes
Non é a intención deste texto sinalar os erros dos pais e nais,
pero si nos parece oportuno tratar de achegar luz sobre algúns mitos e
malentendidos culturais que causan que algunhas familias sexan un auténtico
desastre. A convivencia dentro dunha familia tóxica é absolutamente devastadora
para cada un dos seus membros, e isto ten consecuencias directas coa aparición
de certas psicopatologías asociadas a ter que lidar con altas doses de presión,
tensión e até malos tratos.
Imos coñecer un total de catro formas nas que as familias tóxicas
contaminan a algún dos seus integrantes, podendo chegar a causarlle trastornos
mentais e conductuales.
1. Etiquetas e roles: Efecto Pigmalión e a súa nefasta influencia nos
fillos
Tódolos pais, nalgunha ocasión, puxemos algunha etiqueta ao noso
fillo. Frases como “o neno é moi movido”, “é vergoñoso” ou “ten mal carácter”
son unha mostra de sentenzas que, aínda que os adultos non nos deamos conta,
están a causar un forte impacto emocional aos nosos fillos. Estas frases, ditas
unha e mil veces na contorna familiar, acaban por afectar seriamente aos nenos.
Aínda que non lle queiramos dar importancia, estas etiquetas afectan á
identidade do neno, a como se percibe e valórase a si mesmo. A pesar de que o
neno quizá non sexa vergoñoso realmente, ouvir ese adxectivo repetidamente nas
persoas da súa familia, ás que admira, sintan un precedente sobre como debe
comportarse ou actuar, de acordo coas expectativas xeradas. Isto é o que se
coñece como profecía
autocumplida ou Efecto
Pigmalión, xa
que o rol ou a etiqueta que os adultos lle impuxeron ao neno acaba
converténdose nunha realidade.
Por iso, pór unha etiqueta a un fillo é unha forma de contaminar a súa
conduta, inculcándolle certas ideas esencialistas sobre como é ou como deixa de
ser. Estas etiquetas, aínda por riba, son fáciles de propagar e adoitan ser
repetidas até a extenuación por profesores, amizades da familia e veciños,
enquistándose cada vez máis na contorna próxima do neno, o cal agrava o
problema.
2. Amores que matan
Moitos pais e nais usan unha máxima recorrente que repiten aos seus
fillos sempre: “ninguén che vai a querer como che queremos nós”. Esta frase, aínda
que pode ter gran parte de razón, frecuentemente fai que moitas persoas que se
sentiron pouco queridas na súa contorna familiar asuman que, dalgunha maneira,
non teñen ningún dereito a sentirse mal, posto que todo o que fixo a súa
familia foi “pola seu ben”. Isto, en casos extremos, pode levar a que non
se denuncien situacións de abuso ou malos tratos.
Hai que empezar a redefinir o amor fraternal dunha forma máis sa. O
amor dunha familia é obvio, pero hai amores mal entendidos, amores que
matan. Compartir xenes con alguén non é motivo para que alguén se crea co
dereito de facerche dano, manipularche ou coaccionarte. Ser parente de alguén
ten que ver con compartir unha carga xenética e biolóxica, pero o vínculo
emocional vai moito máis alá de iso e o primeiro non é condición
indispensable para o segundo, nin tampouco a causa. As persoas imos madurando e
aprendendo que familiares teñen o noso afecto e agarimo, e isto non é algo que
veña escrito no libro de familia.
Sentar as bases das relacións familiares no respecto é o primeiro paso
cara a unha mellor comprensión das nosas identidades e espazos.
3. Pais sobreprotectores
Unha das tarefas máis difíciles dos pais á hora de educar aos seus
fillos é manter un equilibrio entre establecer normas e hábitos de comportamento
e amar e consentir aos pequenos da casa. Neste caso os extremos non son nada
aconsellables, e mentres que algúns pais pecan de neglixentes e desatenden aos
seus fillos, outros son sobreprotectores e están demasiado encima deles.
Este estilo de crianza non é positivo en absoluto, xa que o neno non
se enfronta a situacións sociais ou de risco controlado pola sobreprotección
que exercen sobre el os seus pais, co cal non vive as experiencias necesarias
para que poida madurar e afrontar os seus propios retos. Baixo este estilo de
aprendizaxe, a maioría dos nenos vólvense algo máis inseguros e parados que os demais. Os nenos necesitan explorar a súa
contorna, está claro que contando co apoio dunha figura de apego como o pai ou
a nai, pero a sobreprotección pode danar a súa aprendizaxe e a confianza
en si mesmos.
Para que o neno poida desenvolverse e explorar o mundo que lle rodea
de forma independente, é necesario que ofrezamos soporte e axuda ao neno, pero
este apego non debe ser confundido cun excesivo control.
4. Desexos e inseguridades proxectadas nos pequenos da casa
Ser pai non é só unha grande responsabilidade senón tamén a obriga de coidar e educar a un ser humano, en toda a súa complexidade. Ninguén está
obrigado a ter fillos, nas nosas sociedades é unha elección persoal que pode
depender de múltiples factores, como a estabilidade económica ou a capacidade
para atopar unha parella ideal, pero ao final tamén é unha decisión que tomamos
de forma moi persoal.
Se temos en conta isto, ter fillos pódese planificar e por tanto é
preciso que tomemos responsabilidade sobre iso. Os fillos non deben servir
como unha forma de arranxar problemas de parella, nin de sentirnos respectados
polos demais, e moito menos unha forma de trasladar as nosas frustracións e
desexos incumpridos cara a outra persoa.
Tódolos pais queremos que o noso fillo sexa o máis intelixente da
clase e o mellor nos deportes, pero hai que evitar custe o que custe que
carguen coa presión dos nosos desexos. Se na túa mocidade foches un
xogador de fútbol de segunda división que non puideches chegar a ser
profesional por unha lesión, non forces ao teu fillo a que teña que ser
profesional do fútbol. Tratar de comparar ou presionar a un neno para que sexa
o que ti queiras que sexa non só lle aboca a unha situación de vulnerabilidade
emocional, senón que pode
minguar a súa autoestima e
coartar o libre desenvolvemento da súa personalidade. Déixalle que faga o seu
camiño e decida en por si, bríndalle o teu apoio e os consellos necesarios,
pero non proxectes nel o que ti quixeses ser.