Este psicanalista, ensaísta e profesor italiano analiza no seu último
libro publicado en España a crise que atravesa a escola como institución
"Rompeuse o pacto xeracional; os pais e os profesores xa non
traballan xuntos na educación dos mozos"
El mundo
A Massimo Recalcati (Milán, 1959) considéraselle en
Italia unha especie de rock star da psicanálise. Ensaísta
mediático e profesor en varias universidades, dedícase a analizar os males da
hipermodernidade. En A hora de clase, que acaba de publicar
Anagrama, reflexiona sobre o papel da educación nunha sociedade na que se
diluíu a autoridade paterna e, por extensión, a do profesor. A diferenza do que
ocorría na xeración do 68, os mozos xa non teñen que rebelarse contra os seus
proxenitores -nin matar, como Edipo, ao pai- porque os teñen ao seu lado,
convertidos en compañeiros de xogos. «O mestre está cada vez máis só e
humillado», sostén Recalcati, que reivindica a figura do docente que
esperta no alumno a paixón polo coñecemento.
En que se diferencia o mestre actual do de xeracións anteriores?
O feito novo é que se rompeu o pacto xeracional e isto incidiu no
discurso educativo. Os pais e os profesores xa non traballan xuntos na
educación dos mozos. Os pais máis ben son os aliados dos fillos contra os
profesores. É un cambio inaudito: os pais, no canto de apoiar o
traballo dos profesores, convertéronse en sindicalistas dos seus propios
fillos. Para Freud existía un vínculo espiritual entre pais e docentes. Hoxe,
este vínculo desfíxose. Cando un profesor asume a responsabilidade de suspender
a un alumno ou iniciar un procedemento disciplinario, as familias mírano con
sospeita. Pregúntanse: Non estará a abusar da súa posición de poder? Non estará
infravalorando a calidade do noso fillo?
Que opina da folga contra os deberes que promoveron en España varias
asociacións de pais?
É o signo desa ruptura:
reivindicar a liberdade dos fillos significa negar a función educativa da
escola. É un vento anti-institucional que atravesa o noso tempo. Descualificar
a escola é descualificar a dimensión colectiva da vida. O neno é o rei da
familia; todo debe ser sometido ás súas esixencias.
É unha metamorfose
antropolóxica; xa non é o fillo o que ten que facer contas coa realidade, senón
que é a realidade a que ten que plasmarse segundo o capricho do fillo.
Como pode o profesor, cando está sistematicamente cuestionado,
incentivar as ganas de aprender dos seus estudantes?
Hai unha profunda soidade do profesor. Xa non son os estudantes os que esperan en
fila a ser triturados polo sistema, como contaba The Wall de
Pink Floyd. Agora son os profesores os que son consumidos polo dispositivo
escolástico! A única forma de resistir é non perder o desexo polo que se
ensina. E facer equipo con outros profesores, para sentirse
menos só.
España terá outra lei educativa. A LOMCE apenas fala dos docentes.
Axudaría para darlles máis recoñecemento que a nova norma contemplase
incentivos económicos para os mellores mestres?
En Italia a humillación económica e social dos profesores chegou ao
límite no ventenio berlusconiano. O ministro de Economía dixo que a cultura non
se come. Un país que non ten sentido do futuro, que non pensa a longo prazo,
non inviste na súa escola nin nos seus profesores. Investir na escola é
investir no futuro.
No seu libro di que os estudantes de hoxe queren ser autónomos, pero a
«crise estrutural do sistema capitalista» provócalles «unha dependencia
sintomática». Antes era máis fácil porque, si estudaban e esforzábanse, era moi
probable que prosperasen na vida. Agora esa premisa xa non serve.
A cultura é a única vacina que pode salvar a vida dos nosos fillos
fronte ao risco da disipación e a violencia. Dicíao Pasolini ao comezo dos
70: é o baleiro de cultura o que xera o desexo da morte. A droga, o
alcol, a violencia, a dependencia de internet, o illamento, a anorexia... son
manifestacións deste baleiro. Esta debería ser a primeira función preventiva da
escola: onde hai cultura hai desexo de vida e non de morte.
Hai aprendizaxe sen esforzo?
Non. A aprendizaxe non é Twitter. Esixe o longo tempo do
pensamento. No estudo necesítase constancia, dedicación, empeño. E, con todo, a
beleza do estudo consiste na experiencia da constante apertura a novos mundos.
Dáse unha emoción no aprender. O bo profesor non considera ao alumno como unha
cabeza baleira que hai que encher, senón como un lume que hai que acender.
Cal é o sentido da verdade nun mundo no que un home que mente
chega a presidente de EEUU?
A liña Berlusconi-Trump é sintomática da declinación perversa do poder
na idade hipermoderna. Na perversión xa non hai ideais, razóns, impulso
colectivo, valores... A única forma posible da lei é a ausencia da lei. Trump
pode mentir sen pudor porque, ao non ter ningunha relación coa realidade, non
ten sentido de culpa fronte ás súas propias mentiras.
Explica no seu libro que a crise da escola coincidiu coa crise da
palabra.
Hoxe todo o mundo fala demasiado. Pero poucos asumen as
consecuencias das súas palabras. A palabra circula baleirada do seu
significado. A cultura restitúe dignidade á palabra, custodia
o seu segredo e a súa forza.
Que consecuencia vai ter a perda das Humanidades na escola?
Un dos síntomas máis evidentes da escola contemporánea é que
subordinou a propia lingua e as súas raíces humanísticas á linguaxe
economicista empresarial. O mito da produción e do rendemento proxecta a súa
sombra sobre a nosa escola. Non debería ser precisamente a escola a que permita
un tempo improductivo que sexa fecundo? Non é o colexio o lugar onde se pode
dedicar toda unha tarde a estudar e ler xuntos unha poesía, onde o
tempo se emancipe do pesadelo da produtividade?
Para que serve aprender de memoria?
Eu pensaba, cando era novo e indisciplinado, que non servía para nada.
En cambio, Daniel Pennac subliña un aspecto da memorización
que eu descoidara. Trátase de mergullar aos nosos fillos no gran río da
linguaxe. É unha experiencia de recuperación da nosa procedencia. Por iso
sempre escoito, cunha mestura de envexa e admiración, a amigos que nas nosas
festas recitan poesías que aprenderon de memoria sendo nenos...
Que explicación psicoanalítica atopa no feito de que vostede, do mesmo
xeito que Pennac, fóra un mal estudante e, en cambio, converteuse cos anos nun
fervente defensor da importancia da escola?
Xeralmente, os psicanalistas ocúpanse de causas perdidas porque o foron
eles previamente. Saben, por tanto, bastante ben que significa ser unha causa
perdida. Só por este motivo poden axudar ás persoas que se perderon a volver
empezar. Gran parte da nosa vida está determinada polos encontros que temos. Eu
tiven algúns malos encontros ao comezo da miña vida. Pero tamén bos encontros.
Aqueles que souberon deixar pegada realmente. Non é seica este o significado
máis precioso de ensinar, deixar pegada en quen
aprende?