José Saturnino Martínez García :: INEE
No recente artigo académico Sobrecualificación dos titulados universitarios e
mobilidade social indaguei
nas relacións entre sobrecualificación e orixe social. A pregunta a responder
era saber se a orixe social é importante na inserción laboral dos titulados
universitarios, no sentido de que conseguen un traballo acorde á súa
titulación, ou se pola contra traballan en empregos de menor cualificación, é
dicir, se están sobrecualificados. Cando comecei a investigación esperaba
atopar un forte efecto da orixe social sobre a probabilidade de estar
sobrecualificado. Tiña en mente as ideas dun dos sociólogos máis influentes da
segunda metade do século XX, Pierre Bourdieu. Para el, vivimos nun mundo no que
as posicións sociais ofrécense teoricamente segundo o criterio de igualdade de
oportunidades, pero na práctica, as familias de alta posición social, baixo
esta aparencia de universalismo e equidade, conseguen reproducir na seguinte
xeración as súas posicións sociais. A escola non sería máis que unha forma de
dar lexitimidade á reprodución social, unha alquimia pola que posición social
se converte aparentemente en mérito individual, e o mérito pasa a ser o
criterio lexítimo para ocupar unha determinada posición social. O Gráfico 1
apoia esta hipótese, pois os fillos de persoas con estudos superiores
(universidade, FP 2 ou CSFP), chegan á universidade nun 70%, mentres que se o
pai non ten estudos, quedan no 22,0%. Discútese se esta relación mantívose
constante no tempo ou diminuíu, e quizais España sexa unha excepción no sentido
de que posiblemente aumentou a desigualdade de oportunidades.
Gráfico 1. Porcentaxe de persoas con título universitario, segundo nivel de
estudos do pai
Fonte: Poboación
ocupada entre 25 e 65 anos nos microdatos de PIAAC (OCDE 2012)
Pero o obxectivo da miña investigación era máis específico: saber se unha vez
que todos alcanzaron a mesma titulación, o mercado de traballo trátaos en
igualdade de condicións, ou pola contra, aínda se nota a orixe social. O
indicador de trato da orixe social no mercado de traballo que tomei foi a
sobrecualificación, un indicador complexo de medir. Hai polo menos tres
familias de medicións estándar. Por unha banda a “obxectiva”: tense en conta
que permite facer o título e cales son os requirimentos do posto de traballo, e
a partir do desaxuste entre ambas as definicións, decídese se a persoa está
sobrecualificada. Doutra banda, a subxectiva: pregúntaselle directamente ao
entrevistados se consideran que están sobrecualificados. Por último, está a
sobrecualificación estatística, que ten en conta o nivel medio educativo de
quen ocupan un posto de traballo, e a partir de aí compara se unha persoa está
moi por baixo da media do seu posto de traballo. Ademais, PIAAC (coñecido como o PISA de adultos) permite
innovar noutras formas de medir a sobrecualificación, segundo competencias e
non só titulación, como é máis habitual. As diferentes formas de medir a
sobrecualificación adoitan arroxar datos diferentes, polo que todo apunta a que
miden aspectos diferentes do mundo laboral e educativo.
A hipótese máis netamente bourdiana é considerar que, unha vez
finalizada a universidade, a orixe social séguese notando á hora de buscar
traballo. Os datos dan a razón a Bourdieu cando falamos de sobrecualificación
obxectiva e subxectiva, pero non ás estatísticas, xa sexa baseadas no nivel de
estudos ou nas competencias. As diferenzas entre orixe social alto e baixo son
duns 10 puntos porcentuais, como se observa no Gráfico 2.
Gráfico 2. Porcentaxe de ocupados en sobrecualificación (obxectiva e
subxectiva) segundo o nivel de estudos do pai
Fonte: Poboación
ocupada entre 25 e 65 anos nos microdatos de PIAAC (OCDE 2012)
As diferenzas distan de ser tan grandes como as que viamos no acceso á
universidade, e os resultados non son do todo concluíntes ao variar, segundo
como midamos a sobrecualificación. Quedan pois, cuestións por investigar, así
como explorar explicacións máis detalladas, como a influencia da rama de
estudos (humanidades, enxeñarías, etc…) ou o tipo de competencias non
académicas que se esixen nos postos de traballo, como capacidade de liderado,
influencia ou autonomía. Neste sentido, no citado artigo realizo unha primeira
exploración e parece que as persoas de orixe social baixo puntúan de
forma máis alta nestas competencias “brandas”. Isto poderíase explicar pola
sobre-selección á que están sometidos: son tan poucos os que chegan á
universidade que teñen máis aptitudes non estritamente académicas. Como o
propio Bourdieu, que era de clase media baixa rural.
Poderiamos falar pois, do paradoxo de Bourdieu, no sentido das persoas de clases populares
que chegan á universidade teñen máis características asociadas ao éxito
profesional que as estritamente académicas.
* Esta investigación contou con apoio técnico e económico do INEE. Desenvolveuse
no contexto da rede INCASI, con fondos de Horizon 2020 da UE (Marie
Skłodowska-Curie GA Non 691004) e coordinado por Dr. Pedro López-Roldán e do
proxecto CIEDES, dirixido por Olga Saído (CSO 2011-30179-C02-01 do Ministerio
de Ciencia e Innovación). As institucións financiadoras non se responsabilizan
das opinións aquí expresadas.