Durante estas semanas, a escola
reduciu a súa función compensadora até facela case desaparecer. Boa parte do
alumnado non ten na súa casa os recursos que fan posible a aprendizaxe. Faltan
‘respiradores educativos‘. Moitos nenos e nenas só os atopan xunto aos seus
docentes e compañeiros.
José Miguel Martín y Jesús Rogero
A suspensión das clases pola
crise do COVID-19 e as medidas subseguintes das administracións educativas deron lugar a un intenso debate. A decisión de continuar o curso a distancia avanzando
contidos e a falta dunha resposta clara e coordinada xeraron
un profundo malestar entre familias e docentes.
En poucos días, o ‘contrato
educativo' que establece os dereitos e deberes dos diferentes axentes
da comunidade educativa modificouse radicalmente; até tal punto que nunca antes
se produciu unha distancia tan grande entre o que as administracións educativas
esixen ao alumnado, as súas familias e os seus docentes, e o que lles ofrecen.
Por que dicimos isto?
En primeiro lugar, porque creemos
que avanzar contidos foi un erro. Aínda que era comprensible que ao
principio houbese equivocacións, a formulación apenas variara tras cinco
semanas de confinamento.
Esta decisión implicaba asumir
que o sistema educativo pode seguir funcionando a distancia de forma adecuada,
algo que, sinxelamente, non é posible; ou polo menos non o é cumprindo coas
funcións que, como sociedade, acordamos outorgarlle. Aínda que o Goberno e
as CCAA decidiron recentemente utilizar o terceiro trimestre para a recuperación, o repaso e o reforzo,
parece que algunhas seguirán impartindo nova materia.
A desigualdade crece
A realidade é que o illamento que
nos protexe da COVID-19 é, paradoxalmente, o que expón ao alumnado
máis vulnerable a outro virus moi daniño: o de a asfixia
educativa.
Durante estas semanas, o osíxeno
da aprendizaxe non está a chegar a unha parte significativa do alumnado e a
escola reduciu a súa función compensadora até facela case
desaparecer.
Boa parte das familias carece das condicións materiais (tecnoloxía, espazo, temperatura,
luz, etc.), as ferramentas culturais (habilidades pedagóxicas,
coñecemento do idioma, etc.), o tempo para acompañar o proceso
educativo, a estabilidade emocional (por problemas económicos,
de saúde, habitacionales, etc.) ou os recursos alimentarios necesarios para aprender. Todo iso inflúe
directamente no tempo e a capacidade de estudo dos nenos e nenas.
Algunhas familias teñen
ordenadores e banda ancha, e outras non. Hai familias monoparentais padecendo
directamente o coronavirus. Algúns núcleos familiares están xuntos e outros,
como quen traballan en primeira liña contra a enfermidade, ven poucas horas aos
seus fillos. Por non falar das situacións de duelo frustrado pola
perda de familiares e amigos.
A todo ese alumnado fáltalle
a estrutura social que fai posible que o osíxeno da
aprendizaxe chegue aos seus pulmóns. Faltan ‘respiradores educativos‘. E moitos
nenos e nenas só poden respirar cando están na escola, xunto aos seus docentes
e os seus compañeiros, cos recursos adecuados.
Avaliar, non cualificar
Si non pomos remedio, a ausencia
de escola suporá unha importante perda de aprendizaxe para unha boa parte do alumnado.
A gravidade desta perda incide máis nos vulnerables e os atrasados polo efecto
acumulativo nas súas desigualdades de partida.
Tamén inflúe a etapa: para un
alumno de 2º de Bacharelato os efectos da situación poden ser dramáticos pola
EvAU, mentres que en cursos máis baixos non tería por que si o próximo curso
adáptase o currículo e establécense medidas compensatorias eficaces.
O problema de fondo é que a
asfixia educativa non é nova. Este virus existe e afecta a miles de nenos e
nenas desde moito antes do confinamento e, aínda que se coñecen numerosas
vacinas e remedios, apenas se aplicaron. Por tanto, si antes da chegada da
COVID-19 a desigualdade educativa non se atallaba
decididamente mediante plans, recursos e estruturas eficaces, podemos confiar
en que se fará agora?
En segundo lugar, está a
confundirse a avaliación, que serve para mellorar a aprendizaxe,
con a cualificación, que serve para clasificar ao alumnado.
A escola está pechada e non pode
garantir as condicións de aprendizaxe. Por tanto, non debe responsabilizar ao
alumnado do que aprende, nin do ritmo ao que o aprende. Desta forma, tampouco
pode ditar unha cualificación válida, fiable e xusta, aínda que a avaliación
con intención formativa deba seguir aplicándose.
Nestas circunstancias, o máis
oportuno é parar o curso a efectos de cualificación durante o
peche dos centros —ou polo menos que as cualificacións posteriores non
penalicen en ningún caso— e prepararse para compensar as desigualdades no
que queda de curso a distancia e, sobre todo, cando volvan as clases
presenciais.
Construír un escudo educativo
Estamos só no comezo dunha
emerxencia social e educativa que, a estas alturas, non pode collernos
desprevidos. É urxente construír un escudo educativo que protexa ao alumnado e
potencie a aprendizaxe de todas as persoas, desde agora e no futuro, con ou sen
emerxencia sanitaria. Para iso, resulta esencial polo menos:
- Mellorar as condicións educativas para atender á diversidade de todo o alumnado e ás súas condicións sociofamiliares. Aumentar os persoais dos departamentos e equipos de orientación e asesoramento psicopedagógico en todos os seus perfís profesionais, e especialmente naqueles que poden coordinarse cos Servizos Sociais e activar recursos de distintas administracións.
- Implementar políticas que freen a segregación escolar en todas as súas dimensións. Unha educación confinada representa a máxima segregación educativa. Unha das maiores riquezas da escola é ofrecer un contexto escolar diverso que promova unha convivencia positiva e compense as desigualdades.
- Aplicar actuacións educativas de éxito contrastadas, fomentando o deseño universal para a aprendizaxe e o modelo de cotitorías ou docencia compartida. Para iso é necesario incrementar os persoais nos centros e garantir a estabilidade dos equipos docentes.
- Deseñar currículos oficiais flexibles afastados da estandarización e o enciclopedismo, permitindo o exercicio da autonomía pedagóxica dos centros para personalizar ao máximo o ensino.
- Preparar desde os centros o apoio psicolóxico e emocional que necesitarán os alumnos e docentes, especialmente quen viviron situacións traumáticas durante a pandemia.
- Establecer sistemas de apoio económico para as familias que experimentarán problemas económicos.
- Prestar atención a as necesidades do alumnado vulnerable de face a posibles novos confinamentos. É necesario garantir materiais para aprender en casa, deseñar metodoloxías e contidos adecuados, establecer vías de comunicación fiables entre docente e alumno, e garantir a seguridade alimentaria e o acceso aos recursos de saúde física e mental para todos.
- Dotar aos centros de infraestrutura, material e formación adecuados para a docencia presencial e a distancia. Iso implica que todo docente conte con tecnoloxía para traballar no seu domicilio.
En definitiva, necesitamos
enfocar tódolos nosos esforzos a coidar ao alumnado e a
paliar unhas desigualdades que, aínda que xa eran profundas, a actual situación
deixará dolorosamente visibles.
Situámonos ante dúas
posibilidades: unha, que sexamos capaces de establecer medidas estruturais
e perdurables para garantir o dereito á educación de todo o alumnado;
e outra, que a inacción nos leve a profundar nas desigualdades
de forma que, polo camiño, o sistema educativo perda o seu sentido fundamental.