FECYT
Autor:
Héctor Ruiz Martín
Si algo nos ensinou a investigación educativa é que en clase non hai
ningunha receita infalible, pero tamén que existen ingredientes que
resultan clave para que calquera receita termine sendo eficaz para promover a
aprendizaxe significativa. Estes doce ingredientes derivan de
principios básicos sobre como aprenden as persoas que son universais.
1) Activar os coñecementos previos.
O noso cerebro lembra mellor aquilo que pode relacionar co que xa sabemos.
É necesario que cada estudante active aqueles coñecementos propios que resulten
máis relevantes para a aprendizaxe en cuestión. Parte do alumnado realiza isto
de maneira espontánea, pero a maioría necesita que se promova expresamente.
Unha forma de facelo é presentarlles algunha situación familiar en
que o obxecto de aprendizaxe entre en xogo e a continuación expor
preguntas relacionadas que lles conduzan a expor as súas ideas e,
idealmente, a compartilas e discutilas en clase. É importante que as preguntas
lles obriguen a razoar e empregar as súas ideas para respondelas.
Dedicar boa parte dunha lección a un exercicio como este pode parecer unha
perda de tempo, pero as evidencias indican que promove a integración de novos
coñecementos de maneira moito máis eficaz (Peeck et ao., 1982).
2) Promover a elaboración.
Si para aprender necesitamos conectar o que aprendemos cos nosos
coñecementos previos, a forma de promover estas conexións consiste en tratar de
dar significado ao que aprendemos (Craik &
Lockhart, 1972). Calquera
actividade de aprendizaxe debe garantir que os estudantes reflexionen sobre o
que están a aprender.
Pensar sobre o que aprendemos é a base da aprendizaxe activa,
que non se refire a «aprender facendo», senón a «aprender pensando» (Prince, 2004).
Como docentes, debemos incorporar preguntas, discusións, e
problemas a resolver por medio do apreso, e dinámicas que só
permitan avanzar por medio do feedback que proporcionen
os nosos estudantes. Os estudos reflicten que as e os docentes que realizan
moitas preguntas durante as súas leccións, adoitan conseguir que os seus
estudantes obteñan mellores resultados (Cotton, 1988).
3) Usar a práctica da evocación.
Gran cantidade de evidencia reflicte que o máis efectivo para consolidar
un novo coñecemento é tentar recuperar a información que tratamos de
aprender da nosa memoria, xa sexa para explicala ou para interpretar novas
situacións ou resolver novos problemas (Karpicke &
Roediger, 2008).
Cando recuperamos un recordo ou coñecemento da nosa memoria e levámolo ao
plano consciente da nosa mente, dicimos que o evocamos. A práctica da
evocación non só é eficaz con coñecementos factuales, senón tamén coa
aprendizaxe de conceptos e procedementos (Roediger et ao., 2011).
4) Organizar a práctica de forma espaciada.
Para dominar o que aprendemos necesitamos repasar e practicar, pero non
vale facelo de calquera xeito. A investigación non deixa dúbida de que resulta
moito máis eficaz estudar en varias sesións espaciadas que masificar o
estudo (Carpenter et ao.,
2012).
Ademais, para que a aprendizaxe perdure, é importante incorporar sesións de
revisións periódicas, cada vez máis espaciadas, ao longo de todo o curso. Cando
os repasos consisten en que o alumnado practique a evocación, o efecto de
espaciar a práctica é moito máis marcado: resulta moito mellor realizar
actividades de evocación ao principio da seguinte clase que facelo ao
final da mesma.
5) Entrelazar a práctica.
Unha forma de espaciar a práctica consiste en entrelazar o estudo
de temas diversos. Para aprender diferentes cousas é mellor ilas
combinando que enfocarse en dominar completamente unha antes de proceder coa
seguinte (a condición de que a primeira non sexa requisito indispensable para
aprender a segunda).
Isto é así porque entrelazar obríganos a espaciar a práctica, pero tamén
porque a variación que leva proporciónanos maior capacidade de transferencia do
apreso (Kang, 2016).
6) Prover múltiples exemplos.
Ao noso cerebro non se lle dá especialmente ben aprender conceptos
abstractos, resúltalle moito máis fácil aprender a partir de exemplos
concretos. Con todo, o noso cerebro tamén ten a tendencia a asociar o que
aprendemos aos exemplos e contextos concretos en que o aprendemos, polo que
podemos fallar á hora de identificar os mesmos conceptos ou procedementos
noutras situacións análogas (Gick & Holyoak, 1983).
Por todo iso, é importante proporcionar ao alumnado exemplos
distintos, así como actividades para aplicalos en contextos diversos.
7) Descompor e integrar.
A memoria de traballo é o espazo mental onde mantemos e manipulamos a
información á que prestamos atención en cada momento. É o «lugar» onde
razoamos, imaxinamos e aprendemos. Con todo, a memoria de traballo ten unha
capacidade moi limitada, de forma que só pode manexar unha pequena cantidade de
información en cada momento. Si excede a súa capacidade, desbórdase e impide a
aprendizaxe (Sweller, 2011). Isto é a base draga Teoría da Carga
Cognitiva.
Aprendemos de maneira máis efectiva cando os compoñentes da aprendizaxe
trabállanse temporalmente de maneira illada e vanse combinando
progresivamente (White e
Frederiksen, 1990; Salden et ao., 2006; Wightman e Lintern, 1985). Incluso unha pequena
práctica nun dos compoñentes da aprendizaxe produce unha mellora significativa
na aprendizaxe global (Lovett, 2001). Aínda que é recomendable que esta práctica
sempre se realice sen que o estudante perda de vista o obxectivo de aprendizaxe
final.
8) Empregar a codificación dual.
A memoria de traballo é un recurso limitado, pero conta con mecanismos para
procesar información auditiva ou verbal por unha banda, e información visual,
por outro. Podemos sacarlle o máximo partido si recibimos a información
sobre o que aprendemos polas dúas canles simultaneamente: a través de palabras
e imaxes (Clark & Paivio, 1991).
A vantaxe de combinar palabra e imaxe tamén está relacionada coa
posibilidade de crear máis conexións entre a información que recibimos e os
nosos coñecementos previos. Ademais, o cerebro humano está especialmente
preparado para procesar e almacenar información visual, polo que empregar
información visual ou mesmo tratar de visualizar o apreso mentalmente,
contribúe a que o lembremos mellor.
9) Limitar os obxectivos de aprendizaxe e enfocarse neles.
Outra das recomendacións para o ensino que se derivan da Teoría da Carga
Cognitiva, alude á importancia de restrinxir o número de metas ao
máximo (Sweller, 2011).
Doutra banda, resulta indispensable evitar que os elementos accesorios
dunha actividade acaben converténdose no foco de atención. Isto é fundamental
cando se inclúen elementos que pretenden incrementar a motivación, pero en
realidade desvían a atención cara a cuestións superfluas.
10) Ofrecer oportunidades para a práctica independente.
Para consolidar a aprendizaxe é importante empregar o apreso para
explicalo, interpretar novas situacións ou resolver novos problemas. Ademais, hai
procedementos que necesitamos automatizar para liberar recursos na memoria de
traballo cando os levamos a cabo.
Os docentes máis eficaces ofrecen oportunidades para que os estudantes
practiquen tanto durante a clase como despois de ela (Rosenshine, 2010). Agora ben, esta práctica debe producirse despois
de ofrecer as indicacións oportunas, con exemplos resoltos coa clase
enteira. Só cando o alumnado mostre comprensión e certo dominio, pode
estenderse fóra da aula.
Doutra banda, a práctica independente adoita verse beneficiada por medio de
a aprendizaxe cooperativa (Slavin, 2013).
11) Empregar a avaliación formativa.
A avaliación formativa é a que procura solicitar
información sobre o progreso de cada estudante co fin de tomar decisións acerca
de que facer a continuación para axudarlle a alcanzar os obxectivos de
aprendizaxe (Wiliam, 2011). Ocorre ao longo do proceso de
aprendizaxe, non só ao final.
A avaliación formativa non só resulta desexable porque permite tomar
medidas para axustar os procesos de ensino-aprendizaxe en función de como
progresa cada estudante, senón porque promove o tipo de accións que contribúen
a consolidar a aprendizaxe, en especial, a evocación espaciada (Roediger et ao.,
2011).
12) Crear un ambiente de aprendizaxe esixente pero alentador.
A contorna socioemocional que cada docente fomenta ten claras implicacións
nos resultados dos seus estudantes (Pianta et ao.,
2012; Allen et ao., 2011). A investigación mostra que os e as docentes máis
efectivas conseguen crear nas súas clases un ambiente de aprendizaxe
disciplinada, baseado en o respecto e a cooperación,
con altas expectativas para todo o alumnado, que interpreta
o erro como un paso necesario na aprendizaxe, e que atribúe tanto
os éxitos como os fracasos a cousas que cada estudante pode cambiar.
Conclusións.
Nada pode garantirnos os mellores resultados, pero estes principios
permítennos identificar as accións e circunstancias que maiores
probabilidades terán de contribuír a promover a aprendizaxe das e dos
estudantes. Trátase de principios baseados na ciencia sobre como
aprendemos, pero tamén na investigación que analiza os métodos educativos e que
estuda as prácticas dos e as docentes que conseguen os mellores resultados.