El país
O informe, que analiza a situación de 64 países, 28 deles da OCDE, pon de
manifesto que España é o que máis segrega aos alumnos en centros segundo a súa
renda familiar, por detrás de Turquía e Lituania
España é un dos países europeos con maior número de colexios gueto, situación que se dá cando o nivel de
concentración de alumnado con baixos recursos socioeconómicos nun mesmo centro
supera o 50%. É, por tanto, un dos países que máis divide aos estudantes de
primaria en diferentes centros educativos en función da súa renda familiar,
segundo un estudo pioneiro da ONG Save the Children e o centro de estudos
EsadeEcPol (dependente da escola de negocios Esade), que analiza datos de 64
países. Esta segregación escolar xera que os alumnos máis desvantaxados
concéntrense nos mesmos centros e vexan reducidas as súas posibilidades de
relacionarse con nenos doutros estratos sociais, o que deriva en sociedades
menos integradoras.
Os dous autores do estudo analizaron por primeira vez os datos
socioeconómicos do perfil dos alumnos que se desprenden do informe internacional TIMSS (Estudo das
Tendencias en Matemáticas e Ciencias, nas súas siglas en inglés), que elabora desde 1995 e cada catro anos a
Asociación Internacional para a Avaliación do Rendemento Educativo (IEA son as súas siglas en inglés). O TIMSS mide as competencias en
Matemáticas e Ciencias dos alumnos de 4º de primaria (nenos de 10 anos) de 64
países, 28 deles pertencentes á OCDE ―do total de 37 integran o organismo―.
Nesa comparativa internacional, un dos apartados configura un índice
socioeconómico construído a partir de tres compoñentes: o número de libros do
fogar, a carencia de materiais escolares e o nivel educativo máis elevado entre
os dous proxenitores do alumno. Con esas variables, constrúese un índice para coñecer
o capital sociocultural e económico das familias.
Unha vez analizados eses datos, os investigadores, Lucas Gortázar e Álvaro
Ferrer, conclúen no estudo, titulado Diversidad y libertad: reducir la
segregación escolar respetando la capacidad de elección de centro, que
España ocupa a terceira posición, por detrás de Turquía e Lituania, en
segregación escolar nos colexios de primaria dos 64 países analizados ―de
diferentes continentes e niveis de desenvolvemento, como Chile, Hungría,
Alemaña, Marrocos, Filipinas ou Sudáfrica―.
O estudo susténtase sobre un índice que mide a segregación do 0 ao 1 onde a
media da OCDE sitúase en 0,26. Á cabeza en desigualdade están Turquía (0,40),
Lituania (0,34) e España (0,32), mentres que os que a presentan en menor medida
son Finlandia (0,19), Dinamarca (0,20) e Xapón (0,20). A Comunidade de Madrid é
a única rexión de España que ofreceu a TIMSS os seus datos en aberto, e deles
despréndese que en Primaria o seu índice de segregación é do 0,34, por encima
do 0,32 de media de España.
Nos últimos anos, a Comisión Europea, o Comité de Dereitos do Neno ou a ONU
urxiron a España a revisar e aprobar políticas que freen a segregación escolar,
que afecta ao 46,8% dos centros educativos do país —9 de cada 10 son públicos—,
segundo o estudo Magnitud de la segregación escolar por nivel
socioeconómico, publicado en 2018 por dous investigadores da Universidade Autónoma de Madrid. Estes analizaron os datos socioeconómicos dos
estudantes reflectidos no informe PISA 2014, que mide as competencias en
Matemáticas, Ciencias e comprensión lectora dos alumnos de secundaria de 15
anos dos países da OCDE. Este novo estudo de Save the Children e EsadeEcPol
analiza por primeira vez en España a segregación dos alumnos de primaria.
Lucas Gortázar, coautor do informe, expón: “No debate político púxose sobre
a mesa o dereito que teñen as familias a elixir o
centro educativo que
queren para os seus fillos, pero a situación de segregación escolar en España
pon de manifesto que son necesarias políticas que aseguren unha matriculación
equilibrada tanto en centros públicos como concertados”. Os investigadores
analizaron tamén os datos do perfil socioeconómico dos alumnos de 15 anos do
informe PISA 2018 e extraeron que a Comunidade de Madrid é a rexión que
rexistra unha maior segregación na ESO (0,41), mentres outras comunidades como
A Rioxa (0,21), Cantabria (0,22) Aragón (0,23) presentan os niveis máis baixos,
similares aos de Canadá (0,23), Irlanda (0,23) ou Noruega (0,20). A media de
segregación por motivos socioeconómicos na ESO de España (0,29) está ao mesmo
nivel que a media do resto de países da OCDE (0,29).
O problema, sinala Álvaro Ferrer, coautor do informe, son as “dinámicas de
fuxida que se xeran” cando as familias de clase media deciden a que centros,
maioritariamente públicos, non queren levar aos seus fillos pola alta
concentración de alumnos con poucos recursos ou inmigrantes. “É moi importante
que por parte da Administración trabállese coas familias autóctonas nos
prexuízos que teñen coa diversidade de perfís nas aulas, cando a evidencia
científica mostra que os estudantes con proxenitores con estudos superiores non
ven afectado o seu rendemento académico”.
Nos últimos anos, sinala o informe, organismos internacionais como a OCDE
ou a UNESCO alertaron dos riscos sociais e económicos que pode xerar unha
“segregación escolar excesiva”. O feito de que exista un amplo número de
centros cunha elevada proporción de alumnado vulnerable pode elevar as taxas de
abandono escolar cedo ―novos entre 18 e 24 anos que non continuaron os seus
estudos e obtiveron, como moito, o título da ESO; España está á cabeza cun 16%,
fronte ao 10% de media da UE―, aumentar o desgaste e a desafección de
estudantes e profesores, e repercutir na cohesión social ou o mercado de
traballo.
Xavier Bonal, catedrático de Socioloxía da Universidade Autónoma de
Barcelona, cre que os alumnos “constrúen os seus obxectivos vitais moi
influenciados polos dos seus compañeiros de aula, si o alumnado de contorna
desfavorecida non está exposto a outro tipo de aspiracións, probablemente se
estanque”. A falta de diversidade nas clases pode afectar á capacidade de
aprendizaxe dese alumnado, á probabilidade de que obteñan un título, e mesmo
aos seus ingresos na vida adulta.
Segundo dúas investigacións recentes, unha delas dirixida por Xavier Bonal,
a segregación escolar non se produce maioritariamente en zonas periféricas
deprimidas, senón dentro de barrios cunha composición social diversa. “Hai
escolas que a unha distancia de 100 metros son radicalmente distintas, poida
que una delas concentre ao alumnado inmigrante e acabe convertida nun gueto; as
políticas da Administración foron insuficientes para frear este fenómeno”,
indica Bonal.
Para Gortázar e Ferrer, as políticas “xogan un papel moi importante”, e pon
como exemplo o chamado sistema de elección controlada acuñado pola OCDE e posto
en marcha en países como Bélxica, no que a Administración dá ás familias a
opción de escoller colexio con certas limitacións e con mecanismos para
asegurar a integración, como porcentaxes máximas por centro de alumnos
desvantaxados, incentivos económicos para as escolas que admiten a un maior
número destes estudantes ou a eliminación das cotas (empregadas na concertada).
Pauline Musset, analista da OCDE, explica sobre o sistema Pupil Premium,
que outorga unha contía extra aos centros británicos por cada estudante que
percibe bolsa de comedor: “Cando se dá unha liberdade total de elección, hai
máis desigualdade e maior segregación. Os países que melloraron a súa
diversidade nas aulas, como Reino Unido, puxeron en marcha sistemas de
financiamento extra, dotaron a eses centros dun maior número de profesores e
reduciron os cocientes. Esta medida fai que para os colexios sexa máis
atractivo escolarizar a alumnos con menos capital”.
Outro caso de éxito é o de Flandes (Bélxica), onde se puxo en marcha o
chamado sistema de dobre lista, que supón reservar prazas no proceso de
matriculación para alumnos con rendas baixas e altas, de modo que se garante a
mestura. Nesta rexión, en ningún caso as familias son obrigadas a matricular
aos seus fillos en determinados centros; a través de campañas informativas
anímase ás familias a romper os seus esquemas. En España, Cataluña é a primeira autonomía que aprobou un
pacto contra a segregación escolar que obriga ás escolas a reservar unha porcentaxe de prazas para
alumnos con poucos recursos ou dificultades de aprendizaxe.
Aínda que a nova lei educativa, Lomloe,
aprobada o pasado novembro, é a primeira normativa estatal que aborda o
problema da segregación e inclúe un paquete de medidas para freala, a decisión final está en mans das autonomías,
que son as que deseñan os procesos de admisión. Os autores do informe fan unha
serie de recomendacións, como organizar visitas para que familias de clase
media coñezan escolas de alta complexidade, dar soporte a eses centros para que
poidan comunicar o seu proxecto educativo á comunidade, ou animar a
proxenitores socialmente avantaxados a que elixan en grupo uno deses centros
para equilibrar a súa composición.
Mellora da escola pública
Á hora de escoller un centro, sinala o informe, a escola
concertada presenta en España algunhas vantaxes, como a xornada escolar partida
ou un servizo de comedor máis amplo. No caso da Comunidade de Madrid, un 60%
dos colexios públicos xa implantaron a xornada continua (as clases terminan ás
dúas da tarde), mentres que na rede concertada só fixérono un 3%. “As
familias”, sinala Xavier Bonal, “necesitan ter aos seus fillos máis horas na
escola, ademais de por unha cuestión de conciliación, por asegurarse de que as
horas da tarde van estar ben empregadas. Os profesores que son funcionarios
loitaron por conseguir a xornada continua, ignorando as consecuencias sobre a
aprendizaxe, sobre todo, dos máis desvantaxados”.
Sobre o comedor escolar, un 71,6% dos colexios públicos en España ten este
servizo, fronte ao 82,2% dos concertados e privados. En secundaria, só un 11,4%
dos públicos ofréceo, fronte ao 85% dos concertados e privados. Só un 2,9% do
alumnado da ESO en centros públicos fixo uso deste servizo o curso pasado,
fronte ao 24% dos estudantes da concertada e a privada, segundo datos do
Ministerio de Educación.