El confidencial
Si España obtivese nalgunha edición do exame PISA uns resultados similares aos de Xapón,
non é descartable que o Ministro de Educación de quenda saíse ao balcón do seu
despacho, descorchase unha botella de champaña e regase con ela o
asfalto baleiro. Na súa última edición, o país nipón obtivo 558 en puntos
Ciencias, tan só superados por Singapur (con 556), e moi por encima dos 493 de
España. En Lectura sacaron 516, mentres que o noso país lograba 496. As matemáticas son outro punto forte, con 532
puntos (os españois, 486). Tamén aparece entre os primeiros postos en equidad
educativa. Excelencia e igualdade son os dous trazos polos que
son aplaudidos fóra das súas fronteiras.
Así visto, un diría que, a condición de que se considere o informe da OCDE
un criterio válido, os xaponeses terían motivos para estar orgullosos.
Con todo, desde fai uns cantos anos, abundan as opinións negativas sobre o
sistema educativo nipón na prensa local. En un artigo publicado en 'The Japan
Times', Ikuko Tsuboya-Newell, directora dun colexio en Tokio,
explicaba unha reveladora anécdota: nunha cea co Ministro de Educación
holandés, este reveloulles que cando visitaba Xapón para aprender sobre o seu
exitoso sistema educativo, os nipóns respondíanlle estrañados, explicando que
en realidade eran eles os que envexaban a educación europea.
Outros lamentan, por exemplo, a pouca disciplina dos
alumnos. E algúns, como Mikio Takagi, dono dunha cadea privada de
academias, lembra que os seus alumnos son “moi bos dando respostas aos
problemas que xa teñen resposta”.
A directora aduce que quizá se trate dun problema de autoestima, aludindo
aos datos do Instituto Nacional para a Educación da Mocidade que mostran que un
72,5% dos estudantes xaponeses considéranse inútiles, mentres que a porcentaxe
en EEUU é de 45,1%. Quizá tamén de medo a quedar atrás, pois o gasto en
educación privada dobra á media dos países da OCDE, un 31,9% fronte ao 16%,
dedicado sobre todo ás clases de apoio extraescolares ('jukus'). Nos últimos
anos, Xapón cambiou continuamente co obxectivo de enfrontarse a unha
crise social e económica sen precedentes, como pon de manifesto o
recentemente publicado informe'Education Policy in Japan ' da OCDE, no que
recolle os cambios que introducirá o Terceiro Plan Básico para a Promoción da
Educación, que concluirá en 2022.
Entre os obxectivos desta reforma profunda atópanse unha nova reforma
nacional do currículo, mellorar as habilidades do profesorado a
través da formación, reforzar as comunidades escolares e reforzar o apoio
económico para a educación preescolar, así como axudar aos estudantes con menos
recursos a alcanzar a universidade, un dos grandes problemas do país. Todo ten
como obxectivo capear o temporal social que vén, empezando polos ecos da crise
económica que comezou a principios dos anos 90 que disparou o número de
traballadores pobres até a crise demográfica que teñen encima e que
provocará que a forza laboral redúzase significativamente. Pero,
sobre todo, enfrontarse a a perenne desconfianza dos pais polo sistema de
educación público.
As reformas de Abe
“Nun momento no que os resultados de PISA mostran que Xapón se compara
favorablemente tanto en termos de resultados dos estudantes como na igualdade das
oportunidades educativas, os políticos non son compracentes e analizan
coidadosamente as ameazas e as fortalezas actuais de Xapón”,
lembra Andreas Schleicher, director do programa
educativo de PISA, na introdución do informe. Na súa opinión, a mellor baza do
país oriental atópase na gran tradición de educación holística que
desenvolveu durante décadas. Noutras palabras, e aínda que antes non se
empregase esa palabra, a formación nipoa sempre se preocupou por desenvolver o
carácter moral e emocional do alumno, non só os contidos, e a sociedade, a
educación e o mundo laboral sempre estiveron imbricados.
É o coñecido como 'Tokkatsu', un concepto que engloba todo aquilo
que vai máis aló do cognitivo, e que foi considerado como
sinónimo de “modelo xaponés de educar a todo o neno como un conxunto”. Por
exemplo, os expertos da OCDE que visitaron o país desvelan ver aos profesores
supervisando aos alumnos mentres limpan o colexio, realizan actividades escolares
ou axudan a preparar o almorzo. Neste aspecto, xoga un importante factor a
colaboración dos pais, non só en cuestión de notas, senón tamén do
comportamento cos seus fillos. É un enfoque que se remonta aos anos de
reconstrución da posguerra, cando o país viuse obrigado a inventar unha
nova fórmula ante o crecemento industrial da nación.
O novo currículo educativo atópase no centro do programa de reformas do
Partido Liberal Democrátizo de Shinzo Abe con 2030 como
horizonte máis próximo. Afortunadamente, sinalan, non debería ser difícil: “En
Xapón, a educación é unha prioridade, como mostra o compromiso
compartido dos estudantes (altos niveis de matriculación en todos os niveis
educativos), pais e familias (altos niveis de investimento persoal e financeiro),
comunidades de apoio e profesores implicados, así como colexios que
proporcionan unha educación holística aos seus estudantes, cubrindo non só a
educación académica, senón tamén os valores e as actividades de despois do
colexio”. Un bonito slogan.
Un dos escollos para conseguilo é o rol dos profesores, cuxo status actual
é “fráxil”. Aínda que o labor docente en principio parece ben
valorada no país nipón e a competencia por un posto é alta, especialmente fóra
das grandes cidades, tamén son un dos países da OCDE con máis horas lectivas (ademais de oito horas de
traballo en casa) mentres que o seu salario atópase na media da OCDE. Un gran
número deles manifestan que non se sinten preparados para impartir clase aos nenos
e lamentan con frecuencia que os seus problemas de horarios permítenlles
desarollarse como profesores: tan só un 58% dos docentes volvería
decantarse por devandita profesión si tivesen ocasión de volver
empezar.
Un exame que cambia vidas
Non hai nada mellor para entender o lado escuro da educación nipoa que
fixarse o que ocorre na universidade. Ao redor da metade dos xaponeses en idade
de traballar pasou por unha facultade, mentres que a media no resto de países da OCDE é do 35%.
Prevese que a porcentaxe aumentará nas próximas xeracións até o 71%. Noutras
palabras, ter unha carreira parece unha condición necesaria para obter
emprego, o que provoca que a presión sexa moi alta.
Explicouno Anne Allison nos dous libros que dedicou ao
país do sol nacente, 'Permitted and Prohibited Desires' e 'Precarious Japan': a
educación xurdida tras a Segunda Guerra Mundial tiña como principal obxectivo
proporcionar man de obra eficiente á crecente economía industrial baseada no
capitalismo, de forma que había que conseguir que os estudantes fosen disciplinados
e sacasen boas notas. A ferramenta utilizada para alcanzar devandito
obxectivo foron os exames de acceso á universidade, que terminaron
converténdose na gran criba que dividía a sociedade xaponesa en dúas. É un dos
retos que aparecen sinalados no informe da OCDE, que lembra que “a natureza
esixente dos exames de entrada á universidade tamén presionan ao sistema
educativo no seu conxunto, e poden minar o alcance da reforma do currículo”.
Un dos perigos é que, mentres esta reforma tenta promover o desenvolvemento
de novas competencias entre os alumnos, o sistema de entrada universitario siga
centrándose, unha vez máis, nos coñecementos. É o que ocorreu durante as
últimas décadas, o que promoveu os coñecidos como 'jukus', os cursos
extraescolares impartidos de forma privada e que poden custar a cada
familia uns 2.500 euros anuais. Tamén un sistema que se basea no
'teaching to the test', no que llo esforzo concéntrase en conseguir que os
estudantes aproben o exame, e non tanto a desenvolver habilidades como a creatividade.
Algo que levou a principios de década pasada a promover a reforma de educación
relaxada ('yutori kyoiku'), que eliminou o 30% do currículo e fixo que a semana
escolar pasase de seis a cinco días.
Quizá as queixas dos pais débanse, precisamente, a esa relaxación, que
provocou que na anterior reforma do currículo aumentasen de novo as horas
lectivas. As 'jukus', no entanto, seguen sendo parte esencial das escolas
xaponesas: segundo os datos do informe, máis da metade dos estudantes de
secundaria acoden a estas clases. Entender as 'jukus' é entender, nun alto
grao, que ocorre coa sociedade xaponesa que vive co medo de quedar atás e
considera que para competir no mercado laboral deben investir en clases
privadas para os seus fillos. Con todo, lembra o informe, iso non se
reflicte nos datos reais: a pública é suficientemente boa como para non
recorrer a outra alternativa. E engaden dous reveladores datos: un 61% de
estudantes xaponeses síntense satisfeitos coa súa vida (un 10% menos que a media
da OCDE) ao mesmo tempo que son un dos países onde sinten unha ansiedade máis alta cara aos traballos
escolares.