Os discursos do odio non son nada novo, pero nos últimos tempos gañaron forza, en paralelo ao ascenso da ultradereita en España e noutros países. Como facerlles fronte desde a educación?
David Abril :: El DIARIO de la EDUCACIÓN
Hai unhas semanas un militar retirado asasinou a Younes , de 37 anos, na terraza dun bar, ao berro de “fóra mouros de España”. Poucos días despois, unha muller foi apuñalada diante da súa filla na cola de recollida de alimentos, baixo o berro de “Sudaca! Quítannos a comida”. Ámbolos feitos sucederon en Murcia, onde VOX tenta impor desde a Consellería de Educación o “pin parental”, unha iniciativa sen precedentes na política pública, co obxectivo de vetar o que se pode ensinar e o que non na escola en función das crenzas ou a ideoloxía dos proxenitores. O mesmo partido que uns días antes, ante o drama humanitario do Tarajal, acirraba á poboación ceutí e a media España a loitar “contra a invasión” de nenos fuxindo da pobreza alén dunha fronteira inventada. Engadamos a isto 42 feminicidios no que levamos de ano, mentres algúns xuíces coinciden coa ultradereita na existencia da violencia de xénero; Juana Rivas é enviada a prisión por tentar protexer aos seus fillos, ou a Audiencia de Málaga ratifica a condena por blasfemia á feminista organizadora dunha procesión satírica. Resultaría inxenuo non ver o fío gris que une todos estes feitos e outros moitos nun contexto pandémico que oscila entre os medos asentados na anterior crise e as incertezas do presente, medos e incertezas sufridas por demasiada xente. Un contexto que no caso español ten as súas particularidades, aínda que nos atopemos ante un fenómeno que é global, como é o auxe dos (neo)fascismos e os discursos do odio.
E fronte a esa turbia realidade, as imaxes da fin de curso escolar… Salvando a tensión habitual das avaliacións finais, alumnas e alumnos de todas as idades felices ao empezar as vacacións pero, á vez, tristes por deixar de ver uns meses aos seus compañeiros e mestras, sabéndose parte dunha comunidade que tivo un comportamento exemplar, que converteu as escolas nun dos lugares máis seguros nestes últimos meses. Fronte ao odio ás otredades, a convivencialidad dun “nós” do que a sociedade en conxunto ten moito que aprender do que sucede na escola.
A convivencia apréndese, como se aprende tamén o odio. Un odio que aínda que non deveña delito, fai un dano tremendo á convivencia democrática. Sobre todo cando estes discursos son lexitimados desde diferentes instancias de poder. Porque o discurso de odio é ante todo iso: unha expresión de odio fabricada coa intencionalidade de dirixir os medos, inseguridades e malestares de boa parte da sociedade cara a determinados colectivos, que son sinalados como inimigos da patria. Os discursos de odio non son algo novo e, por iso, beben de vellas fontes como o racismo, o machismo ou o nacionalismo excluínte e incorporan, ademais dos colectivos vulnerables, como as persoas sen teito ou migrantes, a novos obxectos de rexeitamento, como as feministas ou os docentes.
O coñecemento e os espazos que se identifican coa súa produción, como a escola ou a academia, tamén están no punto de mira destes discursos, como ben explica Jason Stanley en Facha (Stanley, 2018). Non se trata só de VOX, o anti-intelectualismo é unha das características dos movementos autoritarios: non hai que pensar, senón actuar. Pensar é perder o tempo. Por iso mesmo o negacionismo científico, tan prodigado nestes tempos pandémicos, adoita ir da man dos discursos do odio. Acusan ás e os docentes de “adoutrinar”, pero resulta bastante infrutuoso debater con eles porque a cousa non vai de ideas, senón de consignas e de facernos caer na trampa de entrar no seu marco discursivo.
Aínda que estes discursos arrincan coa onda islamofóbica e o securitarismo que impera na política internacional desde os atentados do 11 de setembro de 2001, é no último lustro, a partir do ascenso ao poder de personaxes como Trump ou Bolsonaro que estes discursos “triunfan” (Velasco e Rodríguez Alarcón, 2019). Fano desde o paraugas do poder, coa complicidade dos medios de comunicación que contribúen á súa normalización, a pista libre das redes sociais e o amparo da liberdade de expresión, aínda que esas expresións atenten contra a dignidade humana e deriven en agresións físicas. Crecen, ademais, da man da cultura do espectáculo (que o impregna todo) e do negocio de o big-data, do reduccionismo dirixido da algoritmización das nosas vidas que mesmo xustifica a normalización, tamén, das noticias falsas (fake news) en tempos de postverdad nos que non importa que a información sexa verdadeira ou non, senón o “click” e o “like”.
Non podemos pretender que un fenómeno social tan complexo sexa resolto a través da educación, pero tampouco podemos obviar a importancia da educación para facerlle fronte. Enfrontar os discursos do odio desde a educación implica diferentes cuestións. En primeiro lugar, tomar conciencia da responsabilidade social da escola. Nestes momentos xogámonos que os centros educativos sigan sendo espazos de convivencia na diversidade, e que contribúan a ela máis aló dos seus muros, ou que o odio os permee intoxicando un dos bens máis prezados do sistema educativo, a pesar de todas as súas contradicións, como é esa convivencia en (micro)sociedade. Ademais, como comentabamos, escola, docentes, ciencia… estamos no punto de mira dos discursos do odio, aínda que pretendamos mirar cara a outro lado.
Velaquí a segunda cuestión: hai que falar dos discursos de odio desde a educación, na escola e tamén na reflexión académica sobre a educación. Falar quere dicir aquí problematizar, en termos freireanos. Dar sentido a todo iso que nos rodea e que dalgunha forma normalizamos; aos discursos do odio que nos habitan (Augado e Izquierdo, 2020). Non falamos de “feitos illados”, senón de discursos con demasiada probabilidade de devir hexemónicos si non os previmos e combatemos. Para facelo hai que identificalos e desarmalos, a través do pensamento crítico. Aí están non só a historia -que non habería que repetir- do que representaron os fascismos hai un século, senón sobre todo un presente para o que no marco discursivo dos produtores de odio, non existen os grandes problemas do noso tempo (a emerxencia climática, as desigualdades sociais ou a crise das democracias representativas), senón inimigos da patria. Hanna Arendt xa nos advertiu hai décadas do risco de banalizar o mal, e da importancia do pensamento crítico para non volver tropezar de novo coa mesma pedra. Os discursos do odio non teñen cabida nunha sociedade democrática, na que mesmo botamos de menos aquela hipocrisía do “eu non son racista, pero….”, ou “eu non son machista, pero…”. Que non haxa peros” é un indicador de todo o retrocedido.
En terceiro lugar, é necesario que desde a educación promovamos contranarrativas, discursos alternativos e inclusivos que tomben a barreira do “nós” fronte a “os outros” que establecen os discursos do odio (Aguiló, 2020). Fronte ás incertezas e os enganos, sentirse parte dun nós no que caiban todos e no que, ademais dos datos, téñanse en conta as emocións. Porque, como nos lembraría Orlando Fals Borda, somos seres sentipensantes, e non basta con racionalizalo todo, sobre todo cando a racionalidade dominante é individualista, consumista e patriarcal, entre outras cousas. Contranarrativas baseadas nas prácticas de convivencialidad en moitos centros educativos. Discursos e prácticas que poden e deben ter o seu espazo nas redes sociais. E aquí a alfabetización mediática ten que xogar o seu papel na educación, tanto no discernimiento da realidade mediatizada, como na produción autónoma e colectiva de contidos.
Finalmente, e para que todo o anterior sexa posible, é necesario recuperar unha cuestión fundamental, tanto na escola como fóra dela: o diálogo. Un diálogo que foi sacrificado en beneficio do espectáculo e a inmediatez. Sen diálogo non só non hai educación -porque aprendemos con e dos demais-, senón que se nos fai difícil recoñecer aos outros, condición imprescindible para a convivencia democrática e intercultural. Sen diálogo tampouco hai reflexión, e sen reflexión non hai coñecemento, que é moito máis que unha cuestión de contidos. Existen eses espazos de diálogo nas nosas aulas? E entre a escola e a sociedade? Que tipo de relación de comunicación predomina entre docente e alumnos? E entre os educandos? Empecemos por nós mesmos, pero, sobre todo, recuperemos o espírito e a acción colectiva que debería acompañar todo acto educativo. Fronte ao medo e o odio, apostemos por pedagoxías da resistencia e a esperanza, que como concluía Paulo Freire nas palabras finais da súa Pedagoxía do Oprimido: que nos lembren a nosa fe nas persoas e contribúan a crear un mundo no que sexa menos difícil amar.